This seems the moment to pause and return to Spinoza, to ratio and imaginatio.
Foreign interest in the Dutch Republic and its intellectual life, like in Jonathan Israel’s and Simon Schama’s recent works, also stimulates Dutch interest in its civilisation’s history. For the first time since Huizinga, Dutch culture was accorded its natural ranking and significance again within overall Europe and the West. This reassessment refers to the Dutch contribution to European imagination and intellect. Also the present revaluation of Erasmus and Spinoza should be seen in this light.
Spinoza has probably been the greatest Dutch philosopher, measured by his European influence. This was already the case in his own day and age, when the lens-grinding thinker who lived practically in hiding, corresponded with the London Royal Society and with for instance a German philosopher like Leibnitz. In his anonymous Tractatus Theologico-Politicus[23], published in Latin, mainly focusing on a study of the Bible, Spinoza tries to free thought by way of reason from theology’s hold. Moreover, he offers a preview of his views on the state, making a principled choice for republic and democracy. It is not surprising that at that time his work was banned in the Netherlands, together with the work of Hobbes.
Spinoza does not avoid fundamental problems, not even when they are inconvenient to him. Thus, in his ‘reasoned’ inquiry into what the Bible tells us, he runs up against the limits of what reason can grasp. Much of what at first sight seems irrational may become clear through a closer study of Biblical language, of tradition, history and nature. If something remains inexplicable, one had better keep still about it and wait for a feasible explanation to come up later on. However, in the Bible there is a hard core of assertions – indeed not the least important ones – that he is very familiar with from Jewish tradition: those of the prophets. A sign of his greatness is that he does not avoid this core, although it in a certain sense goes against the gist of his philosophy. He does not deny that the prophets speak of the reality of their times, in clear terms and with conviction. They are the inspired witnesses of their era, telling the Jewish people important things about it.
But they are no philosophers, and they­ cannot be understood in a purely philosophical way. That is why, in speaking of reality, he makes room for a second manner of approach, that of the imagination. The prophets and their prophecies speak the language of imaginatio. It is interesting to see what Spinoza has to say about imagination in his Tractatus Theologico-Politicus.
Imagination speaks in a different way than reason does. In doing so, it is not unnatural and should be accepted as a different kind of giftedness than the intellect. I quote:
1. (1:120) As the prophets perceived the revelations of God by aid of imagination, they could undisputedly perceive much that is beyond the boundary of the intellect, for many more ideas can be constructed from words and figures than from the principles and notions on which the whole fabric of reasoned knowledge is reared.
2. (1:121) Thus we have a clue to the fact that the prophets perceived nearly everything in parables and allegories, and clothed spiritual truths in bodily forms, for such is the usual method of imagination.
3. (1:124) Inasmuch as imagination is fleeting and inconstant, we find that the power of prophecy did not remain with a prop het for long, nor manifest itself frequently, but was very rare; manifesting itself only in a few men, and in them not often.
4. (2:4) Nor in this contrary to ordinary experience and reason. (2:5) Men of great imaginative power are less fitted for abstract reasoning, whereas those who excel in intellect and its use keep their imagination more restrained and controlled, holding it in subjection, so to speak, lest it should usurp the place of reason. (2:6) Thus to suppose that knowledge of natural and spiritual phenomena can be gained from the prophetic books, is an utter mistake. (…)
5. (2:16) In this respect, prophetic knowledge is inferior to natural knowledge, which needs no sign, and in itself implies certitude. (2.17) Moreover, Scripture warrants the statement that the certitude of the prophets was not mathematical, but moral.
6. (2:32) So also did the revelation vary, as we have stated, according to individual disposition and temperament, and according to the opinions previously held.
7. (2:35) It varied according to the temper of imagination in this way: if a prophet was cultivated he perceived the mind of God in a cultivated way, if he was confused he perceived it confusedly.
8. (2:53) A due consideration of these passage [sic] will clearly show us that God has no particular style in speaking, but, according to the learning and capacity of the prophet, is cultivated, compressed, severe, untutored, prolix, or obscure.
9. (6:118) (…) therefore I was compelled to collate the history of prophecy, and to draw there from certain conclusions which would teach me, in so far as such teaching is possible, the nature and properties of the gift.
10. (2:141) Although the points we have just raised concerning prophets and prophecy are the only ones which have any direct bearing on the end in view, namely, the separation of Philosophy from Theology (…) etc. This inventory of the main phrases where Spinoza says something about imagination or prophecy, is uncommented. He does not mention the arts here, as we do. However, Spinoza’s general view of prophecy as imagination may very well also refer to imagination in the arts. So, now for an attempt to show this:
It is in the nature of language to facilitate more than just science (cf 1). The character of this other form of pronouncement is that it expresses it­ self ‘bodily’, that is to say in a concrete sensory way (cf 2). Imagination requires a certain power which is ‘very rare’ (cf 3). Imagination is different from the intellect; the intellect restrains and controls imagination (cf 4). Even though imagination is natural, it does need a ‘sign’, an omen making the inspiration divine (cf 5). Inspiration does not only depend on individual disposition, but also on ‘opinions previously held’ (cf 6). Imagination’s person al ’temper’ varies (cf 7). There is not just a single language of the imagination, but an abundance of languages (cf 8). Imagination is a ‘gift’ and is compelling (cf 9), also for those whose ‘end in view’ is philosophy (cf 10).
Spinoza’s pronouncements on imagination are few but clear. The link with prophecy stems from the context of Bible studies, in view of which he carries through a rational innovation that even today still influences scientific theology. This link of imaginatio with prophecy is however no trifling matter. It concerns a different approach of reality than that of philosophy or science. The reaction to reality is prompted by man’s need to express himself on the subject of his times, and is inspired by something other than reason (ratio). In order to paraphrase Blaise Pascal: more by the reasons of the heart than those of the head. So, there is one thing that prophecy is not: it is not scientific forecast. Prophecy springs from imagining emotion.
Spinoza wrote about a world that lay far behind him, but that still clearly resounded into his own day: the world of the Old Testament. And the same goes for Spinoza’s world, which now lies far behind us, but still echoes on in our days. After Descartes, man had to redefine his position, giving new meaning to both his culture and himself – now as an individual[24]. To this, Spinoza has a radical answer that again arouses interest today, though inevitably within a different context. Since the post-Cartesian era, the various interpretations of reality – those of philosophy, science, the arts, religion and political myth – have drifted apart more and more. Ours is a culture of autonomous, specialized fields. In that respect, the arts take on an autonomous and indispensable role.

Spinoza, ratio en imaginatio

Dit lijkt het moment om te pauzeren en terug te keren naar Spinoza, naar ratio en imaginatio.
De buitenlandse belangstelling voor de Republiek en haar geestelijk leven, zoals in recente werken van Jonathan Israel en Simon Schama, stimuleert ook in Nederland de belangstelling voor de Nederlandse beschavingsgeschiedenis. Voor het eerst sinds Huizinga krijgt de Nederlandse cultuur weer haar vanzelfsprekende plaats en betekenis terug in het Europese en westerse geheel. Deze herwaardering betreft zowel de Nederlandse bijdrage tot de verbeelding in Europa, als die van het intellect. In dit licht vindt ook herwaardering van Erasmus en Spinoza plaats.
Spinoza is waarschijnlijk de grootste Nederlandse filosoof geweest, gemeten naar Europese invloed. Dit was al zo in zijn tijd, toen de bijna ondergedoken levende, lenzenslijpende denker correspondeerde met de Londense Royal Society en met een Duitse filosoof als Leibnitz. In zijn anoniem en in het Latijn uitgegeven Tractatus Theologico-Politicus[23], voor het grootste deel gewijd aan studie van de Bijbel, tracht Spinoza op rationele wijze het denken te bevrijden van de houdgreep van de theologie. Daarnaast geeft hij een voorschot op zijn visie op de staat, principieel kiezend voor republiek en democratie. Het is niet verbazend dat zijn werk verboden werd in het Nederland van zijn tijd, samen met dat van Hobbes.
Spinoza gaat fundamentele problemen niet uit de weg, ook als ze hem niet welgevallig zijn. Zo stuit hij bij zijn ‘redelijk’ onderzoek naar wat de Bijbel vertelt op de grenzen van wat de rede begrijpen kan. Veel van wat op het eerste gezicht irrationeel lijkt, kan worden verklaard door een betere onverklaarbaar blijft, kan men er beter het zwijgen toe doen en wachten op een betere verklaring later. In de Bijbel is er echter een harde kern van uitspraken, niet de onbelangrijkste, die hij van nabij kent uit de Joodse traditie, die van de profeten. Het tekent zijn grootheid dat hij deze uitspraken, die in zekere zin de bedoeling van zijn filosofie weerspreken, niet uit de weg gaat. Hij wil niet ontkennen dat de profeten spreken over de werkelijkheid van hun tijd, en dat doen in duidelijke bewoordingen en met overtuiging. Zij zijn de geïnspireerde getuigen van hun tijd en zeggen daarover belangrijke dingen tegen het Joodse volk. Maar het zijn geen filosofen en zij kunnen niet op louter filosofische wijze begrepen worden. Naast de filosofie en de ratio ruimt hij daarom in het spreken over de werkelijkheid een tweede benaderingswijze in, die van de verbeelding. De profeten en hun profetieën spreken de taal van imaginatio, de verbeelding. Het is interessant na te gaan wat Spinoza in het Tractatus Theologico-Politicus over de verbeelding zegt.
De verbeelding spreekt op een andere manier dan de rede. Ze is daarmee niet onnatuurlijk en moet aanvaard worden als een andere begaafdheid dan die van het verstand. Ik citeer:
1. Daar dus de profeten met behulp van de verbeelding Gods openbaringen zijn gewaar geworden, is het niet twijfelachtig dat zij vele dingen buiten de grenzen van het verstand hebben kunnen vernemen. Want uit woorden en beelden kunnen veel meer ideeën worden samengesteld dan uitsluitend op grond van de beginselen en begrippen waarop heel onze natuurlijke kennis wordt opgebouwd. (I 27 p. 113)
2. Vervolgens wordt ook duidelijk waarom de profeten alles in vergelijkingen en raadsels hebben begrepen en geleerd en waarom ze alle geestelijke dingen lichamelijk hebben uitgedrukt. Dit alles immers komt met de natuur van de verbeelding overeen. (128 p. 113)
3. En aangezien, ten slotte, de verbeelding veranderlijk en onbestendig is, daarom bleef de (gave der) profetie ook niet lang bij de profeten berusten, en ook trad zij niet vaak op doch was slechts uiterst zeldzaam; zij berustte bij slechts heel weinig mensen en ook bij hen maar heel zelden. (129 p. 113)
4. Dit strookt ook met de ervaring en de rede. Want wie een zeer sterke verbeelding heeft, is minder geschikt om de dingen zuiver verstandelijk te begrijpen, en omgekeerd weten degenen die een krachtig intellect hebben en dat sterk cultiveren, hun verbeeldingskracht meer onder controle en in bedwang te houden; zij houden haar als het ware in toom, zodat zij niet met het verstand vermengd wordt. Als men zich dus beijvert wijsheid en kennis van natuurlijke en geestelijke zaken in de boeken der profeten op te sporen, is men geheel op de verkeerde weg. (II 1. 115)
5. In dit opzicht doet de profetie dus onder voor natuurlijke kennis, die geen teken nodig heeft, maar uit eigen natuur zekerheid inhoudt. Immers deze profetische zekerheid was geen mathematische, maar slechts een morele, … etc. (II 3 p. 117)
6. Zo varieerde ook, zoals gezegd, de openbaring zelf van profeet tot profeet, al naar gelang van de gesteldheid van hun lichaam en van hun verbeelding, al naar gelang ook van de meningen die ze al van te voren koesterden. (117 p. 119)
7. Naar gelang voorts van de gesteldheid van hun verbeelding varieerde de openbaring zodanig, dat als de profeet een verfijnde smaak had, hij ook in een verfijnde stijl Gods bedoeling begreep, maar verward als hij verward was, … etc. (117 p. 119)
8. Als men dit alles goed overweegt, zal het duidelijk worden dat God niet een eigen stijl van spreken heeft, maar in overeenstemming met de geleerdheid en het bevattingsvermogen van de profeet verfijnd, beknopt, streng, grof, breedvoerig of duister is. (H 9 p. 121)
9. Zodoende was ik gedwongen van de profetie een beschrijving op te stellen en daaruit bepaalde leerstellingen te vormen die mij de natuur van de profetie en haar eigenschappen, voor zover dat mogelijk is, konden leren. (VI 21 p. 207)
10. Doch niettemin, hoewel alleen dit wat wij behandeld hebben over de profeten en de profetie, betrekking heeft op het doel dat ik mij voor ogen houd, te weten het scheiden van filosofie en theologie, … etc. (1120 p.135)
Deze opsomming van de voornaamste zinsneden waarin Spinoza zich uit over de verbeelding C.q. profetie is zonder commentaar. Hij denkt niet aan de kunsten, wij wel. Maar de algemene visie van Spinoza op de profetie als verbeelding kan heel wel slaan op de verbeelding van de kunsten. Een poging tot deze duiding:
Het ligt in de natuur van de taal, dat er meer mogelijk is dan wetenschap alleen (cf. 1). De aard van deze andere uitdrukkingswijze is dat zij zich ‘lichamelijk’, dat wil zeggen zintuiglijk concreet uitdrukt (cf. 2). Voor de verbeelding is een uitdrukkingsgave nodig die niet algemeen is (cf. 3). De verbeelding onderscheidt zich van het intellect; het intellect houdt de verbeelding in bedwang (cf. 4). Hoewel de verbeelding natuurlijk is, heeft zij een ’teken’ nodig, een teken dat de inspiratie goddelijk maakt (cf. 5). De verbeelding is niet alleen afhankelijk van persoonlijke begaafdheid, maar ook van opvattingen (cf. 6). De persoonlijke taal van de verbeelding verschilt (cf. 7). Er is niet één taal van de verbeelding, maar een veelvoud (cf. 8). De verbeelding is een onontkoombaar feit (cf. 9), ook voor wie als Spinoza de filosofie als doel heeft (cf. 10).
De uitspraken van Spinoza over de verbeelding zijn karig maar duidelijk. De verbinding met de profetie komt voort uit de context van bijbelstudie, waarvoor hij een rationele innovatie doorvoert die vandaag nog de wetenschappelijke theologie beïnvloedt. De verbinding van imaginatio met profetie is echter geen kleinigheid. Het betreft een andere wijze van omgaan met de werkelijkheid dan die van filosofie of wetenschap. De reactie op de werkelijkheid wordt ingegeven door de behoefte van een mens om zich te uiten over zijn tijd en wordt geïnspireerd door iets anders dan de,ratio. Om Blaise Pascal te parafraseren: meer met de redenen van het hart dan met de redenen van het hoofd. De profetie is dus één ding niet, het is geen wetenschappelijke voorspelling. Profetie komt voort uit de verbeelding van emotie.
Spinoza schreef over een wereld die ver achter hem lag maar nog sterk doorklonk in zijn tijd, die van het Oude Testament. Niet anders gaat het met de wereld van Spinoza, die ver achter ons ligt, maar doorklinkt in onze tijd. Na Descartes moest de mens opnieuw zijn plaats bepalen en zingeven aan zijn cultuur – en wel als individu. [24] Spinoza geeft daarop een radicaal antwoord dat vandaag opnieuw de belangstelling trekt, maar noodzakelijkerwijs in een nieuwe context. Sinds het postcartesiaanse tijdperk zijn de verschillende interpretaties van de werkelijkheid, die van de filosofie, de wetenschap, de kunsten, de godsdienst, de politieke mythen, steeds verder uiteen geraakt. Onze cultuur is er een van autonome, gespecialiseerde gebieden. De kunsten vervullen daarin een autonome en onmisbare functie.